John Ch.M. Jorna

IS KRIMP ONZE TOEKOMST?

Bevolkingsprognoses komen vrijwel nooit uit en toch zijn ze nodig. Er zijn cijfers, die we weten, maar andere cijfers kunnen we alleen schatten. De geboortecijfers in de toekomst kennen we niet, maar wel sommige factoren, die er op van invloed zijn. Zo weten we, dat er na de daling van de geboortecijfers tussen 1970 en 1975 veel kleinere generaties zijn geboren. Die hebben nu kinderen gekregen of zijn daarmee nog bezig. Omdat ze met weinigen waren zijn  er ook minder kinderen geboren. Dan verbaast een krantenbericht niet, dat het basisonderwijs minder leerlingen krijgt en dus zijn er ook minder leerkrachten nodig. Dat konden we al langer zien aankomen. Zo weten we ook, dat na het lage geboortecijfer in de jaren zeventig en tachtig er weer wat meer kinderen en dus ook meer toekomstige vaders en moeders werden geboren. Het aantal basisschoolleerlingen zal dus zo’n vijftien jaar later weer gaan stijgen. Zeker is het niet.

Er kunnen allerlei redenen zijn, dat vrouwen gemiddeld minder kinderen gaan krijgen. De economische situatie kan verslechteren of juist verbeteren zodat er volop werk is ook voor vrouwen. Als dan de kinderopvang zozeer verslechterd is, dat die voor veel ouders onbetaalbaar is geworden, dan is kinderen krijgen niet meer verantwoord als de vrouw wil of moet werken. Dat moeten werken kan samenhangen met financiële verplichtingen, maar ook met een groot gebrek aan arbeidskrachten, dat weer veroorzaakt wordt door de toenemende vergrijzing. Maar let op; tegenover de vergrijzing staat ontgroening. Er zijn meer verzorgenden in woonzorgcentra nodig, maar minder kraamverzorgsters, speelzaalleidsters en leerkrachten. De leeftijdsgroep tussen 25 en 65 wordt kleiner dan de afgelopen dertig jaar, maar niet kleiner dan in de vijftiger jaren van de vorige eeuw, toen er veel kinderen en weinig ouderen waren. Bovendien waren er toen weinig werkende gehuwde vrouwen met kinderen. Veel werk is inmiddels verdwenen of sterk geautomatiseerd, maar er is wel veel ander werk gekomen zoals in de communicatie en de informatica. De vruchtbaarheid onder allochtone vrouwen is nu weliswaar nog iets hoger, maar nadert steeds meer het Nederlandse gemiddelde. Als de minder goede opleidingsresultaten onder de allochtone jeugd voortduren zorgt dat wel voor problemen op de arbeidsmarkt. Werkloosheid onder ongeschoolden en tekorten bij middelbaar en hoger geschoolden. Er is alle reden om de leerplicht streng te handhaven. Het is beter voor de toekomst van de leerlingen en beter voor de toekomst van Nederland.

Op langere termijn zorgt het lagere geboortecijfer eerst voor ontgroening, maar uiteindelijk voor vergrijzing. Het percentage ouderen, 65+ neemt toe en dat zorgt weer wat later voor stijgende sterftecijfers ondanks het feit, dat de mensen gemiddeld ouder worden. Nu al zijn veel hulpbehoevende ouderen afhankelijk van mantelzorg. Ik vermoed, dat dit alleen maar zal toenemen. Veel mantelzorgers dreigen overbelast te raken. Een of meer dagen dag therapie voor de hulpbehoevende zijn dan een oplossing voor zolang het duurt. Het moge duidelijk zijn, dat de toekomstige vergrijzing nu al eisen stelt aan het beleid. Al die verzorgenden, en activiteitenbegeleiders en geriaters moeten tevoren al worden opgeleid. De behoeften zijn vrij nauwkeurig te voorspellen.

Dit is een vrij algemeen verhaal, dat geldt voor Nederland in het algemeen. De leeftijdsopbouw wordt echter niet alleen bepaald door geboorte en sterfte, maar ook door vestiging en vertrek. Meestal is migratie leeftijdsspecifiek. Jonge mensen vertrekken uit gebieden met weinig werkgelegenheid: de Noordelijke provincies, de Achterhoek, Limburg en Zeeuws Vlaanderen. De ouderen blijven achter. Er zijn weinig jonge gezinnen en dus is het geboortecijfer laag. Er is een hoog sterftecijfer en gekoppeld aan het vertrekoverschot is er sprake van bevolkingskrimp. Daardoor verdwijnen er voorzieningen en als er dan geen basisschool meer is, vertrekken er nog meer jonge gezinnen. Verlaten dorpen zijn daar de toekomst. Dan is het beter de overblijvende bevolking in enkele grotere dorpen te concentreren. Daar zijn de scholen en de kinderen van de verspreid liggende boerderijen worden er met de schoolbus naar toe gebracht. Omdat er nog maar weinig mensen wonen zullen bedrijven er zich niet vestigen. Ze vinden er geen arbeidskrachten.

Traditioneel waren er gebieden, waar zich veel ouderen vestigden. De Utrechtse Heuvelrug en de Veluwezoom zijn wat dit betreft bekend. Daar is veel werk in verzorgingshuizen. Door het prettige woonmilieu vestigen zich er ook andere bedrijven en instellingen. In de provincie Utrecht is dat zeer duidelijk. De werkgelegenheid trekt dan weer jonge mensen aan. Er vindt meer gezinsvorming plaats en de scholen krijgen meer leerlingen. Beleidsmakers zouden een forse portie demografie in hun opleiding moeten krijgen.

Jaargang 3, Nr.135.

VROUWEN IN DE SGP

Ik kom even terug op een eerdere column, waarin ik stelde, dat dwang het verkeerde middel is om de SGP tot andere gedachten te brengen. Gewetensdwang kan zich tegen je keren onder een ander bewind. Nu is de SGP geen kerk. Was de SGP een kerk, dan zou dwang om van een eigen standpunt af te wijken strijdig zijn met het principe van scheiding van Kerk en Staat. Gereformeerde kerken gaan er van uit, dat er een natuurlijke rolverdeling is tussen mannen en vrouwen en dat houdt in, dat een vrouw zich vooral bezig houdt met het gezinsleven en geen rol speelt in de politiek. Volgens de Nederlandse rechter zou dit strijdig zijn met het gelijkheidsbeginsel. De gezagsgetrouwe SGP werd door de rechter veroordeeld.

Merkwaardig, dat men een kerk niet behoort te dwingen van standpunt te veranderen, terwijl met leden van die kerk er wel toe dwingt. Men wordt elke keer weer vreselijk boos op kerkmensen als zij anderen confronteren met hun standpunt. Dezer dagen weer de anti-abortusactie van bisschop de Jong en het Katholiek Nieuwsblad, maar de staat kan kerkleden dus wel dwingen van standpunt te veranderen. Ik ben het helemaal niet eens met Bisschop de Jong, het Katholiek Nieuwsblad en de SGP, maar ik krijg toch sterk de indruk, dat hier met twee maten gemeten wordt. Kritiek mag, moet mijns inziens zelfs, maar dwang is ongewenst.

Jaargang 3, Nr.134.

ATHEÏSME EN POLITIEK

In mijn column van een week geleden schonk ik al aandacht aan de mening van Els Geuzebroek, secretaris van het Atheïstisch Verbond. Ik meldde, dat Els ten onrechte een leegloop van links ziet. En voorts zie ik alle opeenvolgende regeringspartijen sinds 1975 verantwoordelijk voor het ontstaan van probleemwijken met een hoog percentage vreemdelingen. Ik zie de hele integratieproblematiek veel meer als een emancipatieproces van een gediscrimineerde groep.

Met dit alles wil ik allerminst ontkennen, dat er geen serieuze problemen zijn. Dat in de jeugdgevangenissen Marokkaanse jongeren oververtegenwoordigd waren, was al twintig jaar geleden bekend en nog steeds wordt dit probleem te slap aangepakt. Sommige ouders zijn kennelijk niet in staat hun kinderen een goede opvoeding te geven en te zorgen, dat ze een schoolopleiding met succes afsluiten. De discriminatie bij het zoeken naar stageplaatsen en banen werkt niet stimulerend om tot goede schoolprestaties te komen.

Terug naar Els Geuzebroek. Volgens Els kunnen religies maar slecht tegen kritiek, terwijl ze toch grote problemen veroorzaken. Ik zal dat niet ontkennen, want het is een algemeen verschijnsel. Religies hebben vaak met geweld gereageerd, maar religies bezitten bepaald niet het monopolie op geweld. Denk aan de Franse Revolutie, het communisme en het nationaalsocialisme. Religies hebben ook maar al te vaak te lijden gehad onder geweld, zowel van andere religies – godsdienstoorlogen –  als van niet-religieuze groeperingen zoals het communisme. Al waren er in de geschiedenis pogingen het geweld te beteugelen, bijvoorbeeld in de Middeleeuwen door de Rooms-katholieke Kerk, de Pax Christi, toch bleef geweld, ook oorlogsgeweld vrij algemeen geaccepteerd. Pas in de vorige eeuw kwam er langzaam verandering. Toch is er nog veel geweld in de wereld en daarbij is ook godsdienst gerelateerd geweld. Met name de Islam, maar ook andere religies lopen nog achter in ontwikkeling naar het afzweren van geweld. We weten niet of er niet weer een terugval kan komen. Dat is het risico, dat we met Geert W. en zijn fans lopen.

Femke Halsema is – net als ik – kritisch naar de godsdienst, maar erkent tegelijk, dat er door religies goede dingen worden gedaan. Dat is uitermate vreemd voor Els. Bij haar is godsdienst per definitie fout. Zij zoekt niet naar gemeenschappelijke standpunten, maar ze kijkt vooral naar wat er allemaal verkeerd is. Ze herkent niet de bondgenoten in het streven naar een vreedzame, welvarende, schone en gelukkige wereld in de aanhangers van allerlei religies. Dat ziet Femke wel, want zulke mensen komt ze binnen GroenLinks voortdurend tegen. Femke pleit ook voor vrijheid om te kiezen binnen  de godsdienst, maar ook binnen onze maatschappij. Mensen moeten bijvoorbeeld het officiële homostandpunt van de Rooms-katholieke Kerk kunnen afwijzen en tegelijk met de relieken van Willibrord in processie door de straten van Utrecht kunnen trekken. Om maar eens een ander voorbeeld dan de hoofddoekjes te geven. In onze geseculariseerde maatschappij komen er wetten tot stand, waarmee allerlei christelijke kerken en andere religies niet erg gelukkig zijn. Democratie vormt geen garantie voor wetgeving, die niet strijdig is met mensenrechten. Zo is het opsluiten van kinderen van uitgeprocedeerde asielzoekers samen met hun ouders in strijd met het EVRM gebleken. Het processieverbod is nog maar kort geleden opgeheven. Ik vind het Nederlandse standpunt over het eerste gebruik van kernwapens misdadig. Dat mensen kritisch staan tegenover het Nederlandse rechtssysteem is hun goed recht. Als ze ten teken daarvan een ban de bom teken of een kruis of een hoofddoek willen dragen is ook dat hun goed recht. Maar zij mogen niet met geweld pogen hun standpunt aan de Nederlandse samenleving op te leggen. Daar is Els Geuzebroek bang voor, namelijk dat de sharia haar dwingend wordt opgelegd. Hoe rationeel die angst is, weet ik niet, maar ik deel die angst niet.

Ik weet niet of Els zelf kinderen heeft of nog zal krijgen. Maar ik hoop wel, dat zij zich persoonlijk verantwoordelijk voelt voor de opvoeding van haar kinderen. Dat ze haar kinderen fatsoen leert, eerbied voor de wet en de uitvoerders van de wetten, verdraagzaamheid in een pluriforme maatschappij, bereidheid met andersdenkenden samen te werken. Maar ook gezond te eten en te zorgen voor een goede persoonlijke hygiëne. Ze zal merken, dat vooral bij jonge kinderen een zekere dwang noodzakelijk is. Het uiteindelijke doel is de kinderen op te voeden tot zelfstandige, kritische en vrije mensen. Bij dat alles zal ze een school kiezen, die past bij haar opvoedingsdoelen. Ze zal merken, dat in elke school keuzes gemaakt worden. Ben ik in mijn lessen kritisch naar de bestaande maatschappij of niet. Zo niet, dan straal ik naar de kinderen uit, dat ik de bestaande maatschappij als ‘normaal’ beschouw en in alle opzichten aanvaardbaar. Hoe ik ook onderwijs geef, ik ben nooit neutraal. In mijn onderwijs zitten altijd impliciete standpunten. Als ze wil, dat haar kinderen onze geschiedenis en onze kunst begrijpen, dan is aandacht voor religie noodzakelijk. De leerkracht kan wel proberen neutraal over religie te spreken, maar zijn standpunt zal altijd doorklinken en anders vragen de leerlingen er wel naar.

Als opvoeding de verantwoordelijkheid is van de ouders en dus ook de schoolkeuze de verantwoordelijkheid is van de ouders, dan zullen gelijkgestemde ouders ook altijd zelf scholen op willen richten. Soms gaat het dan om een religieuze  basis, soms om een onderwijssysteem, soms om een openbare school, in principe voor alle opvattingen. Waarom zou een katholiek of islamitisch ouderpaar het eigen onderwijs voor hun kinderen moeten bekostigen en tegelijk ook nog meebetalen aan het onderwijs aan door de overheid opgerichte scholen. Dan betalen ze dus dubbel. Dat onrecht is gelukkig al bijna honderd jaar geleden opgeheven. Alle verplicht onderwijs is kosteloos. Zelfs als alle religie uit Nederland zou zijn verdwenen, dan nog zouden ouders terecht de vrijheid van onderwijs opeisen en scholen overeenkomstig hun opvattingen willen oprichten.

Jaargang 3, Nr. 133.

BONDGENOOT OF TEGENSTANDER?

Een week geleden ging ik met een redelijk tevreden gevoel naar huis na een de conferentie “Godsdienstvrijheid of vrij van godsdienst?” De dag werd afgesloten met een lezing door Femke Halsema, die werd becommentarieerd door Sophie in ’t Veld van D66 en André Rouvout van de Christen Unie. Femke vergeleek het spreken over godsdienst met het bewandelen van een smal door prikkeldraad omgeven pad. Door haar opvoeding was zij nogal onbekend met allerlei religieuze gevoeligheden. Als je een onbekend land bezoekt met een vreemde cultuur, kun je gemakkelijk fouten maken en verkeerd begrepen worden. Femke heeft het wat dat betreft extra moeilijk, want in GroenLinks vinden mensen vanuit allerlei religies en culturen elkaar. Volgens Femke mag jouw overtuiging een richtsnoer zijn voor jouw persoonlijk en maatschappelijk handelen. Bij de term richtsnoer denk ik meer aan een stelsel van geboden en verboden. Ik zie mijn geloofsovertuiging meer als een bron van inspiratie. Dat klinkt positiever en moderner. Blijft het probleem, dat godsdiensten en andere levensovertuigingen soms zeer verwerpelijke opvattingen hebben, terwijl de politiek soms met plannen komt, die vanuit de religie gezien zeer verwerpelijk zijn. Dan denk ik niet op de eerste plaats aan standpunten over abortus, euthanasie of homofilie, maar nog meer over het gebrek aan sociale rechtvaardigheid of de geringe eerbied voor de natuur, in kerkelijke taal voor Gods Schepping. Zoals de politiek vrijuit kritiek mag uitoefenen op kerkelijke opvattingen, zo mogen religies en andere levensovertuigingen hun standpunten over de politiek onbeperkt naar voren brengen. In beide gevallen geldt immers de vrijheid van meningsuiting. Wat de politiek niet mag is een godsdienst dwingen van standpunt te veranderen en omgekeerd mag dat evenmin. Daar geldt de scheiding van Kerk en Staat. Toch kunnen hier conflictsituaties ontstaan. Mag een bijzondere school een openlijk homofiele docent weigeren te benoemen? Mag een overheid iemand die geen homohuwelijk wil registreren weigeren te benoemen als ambtenaar van de burgerlijke stand? Hoe fout in mijn ogen de standpunten van het schoolbestuur en van de ambtenaar ook zijn, overheidsdwang acht ik niet het juiste middel. Het is een vorm van gewetensdwang. Een belangrijke reden om gewetensdwang af te wijzen is, dat een geheel anders georiënteerde overheid dan gelegitimeerd zou zijn eveneens gewetensdwang uit te oefenen. Denk aan een overheid, die een politieambtenaar wil verplichten mee te doen aan een razzia op vreemdelingen.

Hoe moet je je dan verzetten tegen het onrecht, dat een homodocent wordt aangedaan? Mijn overtuiging is, dat het verzet van binnenuit de kerk moet komen. Als ik zie, hoe mijn kerk het metterdaad beleven van homofiele of lesbische liefde en het homohuwelijk nog steeds afwijst, dan schrijf ik daarover en ik spreek er met anderen over. Ik ben niet de enige en je ziet standpunten langzaam verschuiven. Stond seksualiteit vroeger alleen in dienst van de voortplanting, nu wordt het genoegen van seks als uiting van onderlinge liefde door de kerk erkend. Als Bisschop Punt er geen been in ziet bisschoppen financieel te steunen, die het met de sociale rechtvaardigheid niet zo nauw nemen, dan laat ik mij horen. Het lijkt, dat ook dat geholpen heeft. Maar wat moet je een geduld hebben en wat voel ik mij vaak alleen staan nu zoveel kritische christenen de kerk verlaten hebben.

Els Geuzebroek is secretaris van het Atheïstisch Verbond. Fijn, dat ik nu weet, dat er ook een Atheïstisch Verbond bestaat. Els voelt zich dan wel verbonden met andere atheïsten, maar veel minder of niet met mensen, die nog in het Goddelijke geloven. De veelheid aan inspiratiebronnen bij leden van GroenLinks zal haar niet zo aanspreken. Toch ga ik maar eens proberen bij haar enig begrip voor andermans standpunten te wekken. Zo beweert ze, dat linkse partijen massaal verlaten zijn, terwijl er eigenlijk een minieme verschuiving is opgetreden. Het rechtse CDA is massaal verlaten. De PVV is in sociaaleconomisch opzicht conservatief links te noemen. GroenLinks boekt een enorme ledenwinst.

Inderdaad hebben sinds 1975 alle regeringen van allerlei snit, maar vooral met PvdA, CDA en VVD en soms D66 lange tijd het ontstaan van achterstandswijken met veel Marokkanen niet willen zien. In mijn lessen waarschuwde ik daar al in de tachtiger jaren voor. Veel (groot-)ouders zijn arbeidsongeschikt of werkloos. De inkomens zijn laag en vooral de moeders zijn niet in staat hun kinderen bij hun schoolloopbaan te begeleiden. Zo blijven ook de kinderen kansarm en discriminatie door werkgevers verergert de problemen. In zo’n situatie zoeken sommige jongeren hun heil bij de radicale Islam. Zo werden Rooms-katholieken tot het midden van de vorige eeuw gediscrimineerd en zochten hun heil bij Rome. Ze waren Roomser dan de paus. Geert W. verergert met zijn optreden die radicalisering. Allochtone mensen zoeken steun bij elkaar en versterken hun gezamenlijke identiteit door djellaba’s en hoofddoekjes. In de kern is er een sociaaleconomisch allochtonenprobleem, zoals zoveel religieuze conflicten een sociaaleconomische achtergrond hebben. Van alle hoofddoek dragende meisjes heeft 99,9% geen enkel idee van het rechtssysteem in sommige Islamitische staten. Ze weten dondersgoed, dat hun huwelijk gearrangeerd zal zijn, maar binnen een of twee generaties zal ook dat verleden tijd zijn. Tot slot een persoonlijke herinnering. Een Marokkaanse oud-leerling van mijn vrouw kwam bij ons klagen, dat ze niet naar de opleiding voor toerisme mocht. We vroegen of ze goed ontwikkelde familie in Marokko had. Een oom was advocaat. Samen schreven we in het Frans een brief naar die oom en die schreef, dat het in het Marokko van vandaag doodgewoon is, dat meisjes een beroepsopleiding volgen en daarna een baan zoeken. Het meisje ging naar de MBO voor toerisme in Utrecht. Zo bereik je emancipatie, niet door angst te zaaien voor de Islam.

Jaargang 3, Nr.132.

ONS PLATTELAND LIGT OP DE NOORDDUITSE LAAGVLAKTE

Senioren kunnen er gemakkelijker een weekje tussenuit knijpen dan werkenden of mensen met kinderen. Toch viel het niet mee een week te vinden, dat we geen van beiden belangrijke afspraken hadden. Dit keer hadden we ons oog laten vallen op het bungalowpark "Dwergter Sand” dichtbij Molbergen en het wat grotere Cloppenburg. Het ligt zo’n 170 KM Oostelijk van Emmen. Het landschap lijkt enigszins op het Drents plateau, het centrale deel van de provincie Drenthe. Het is licht golvend door de vele beekdalen. Er zijn kleine dorpen en buurtschappen met akkers erom heen, de vroegere essen. Ze zijn eeuwenlang bemest met een mengsel van schapenmest en heideplaggen en door de vele humus is de grond zwart gekleurd, de zogenaamde enkeerdgrond. Door het winnen van heideplaggen bleef de heide in stand en gingen er geen bomen groeien. Maar als er te vaak geplagd werd, kon het onderliggende zand gaan stuiven. Die vroegere zandverstuivingen zijn nu bebost. De stuifduintjes zie je nu in het bos. De heide is in het begin van de vorige eeuw ontgonnen. Met reusachtige stoomploegen werd de heidegrond diep geploegd, zodat de harde oerbank werd verbrokkeld. Zo’n ploeglocomotief valt nog te bewonderen in het Museumdorf Cloppenburg, een openluchtmuseum. Ook daar viel het op, dat er grote boerderijen waren en zijn. Het geldende erfrecht maakte de oudste zoon tot opvolger. Vaak woonden een aantal ongehuwde ooms en tantes nog in het ouderlijk huis  Door gebrek aan een inkomen konden ze niet huwen. Er waren grote gezinnen en toch een laag geboortecijfer.

Waar bestaan de mensen nu van? De enorme oppervlakten maïs wijzen op melkveehouderij. Het vee blijft in de stal. Hier en daar zie je inderdaad die moderne stallen. Ze zijn wat weggestopt, zodat het landschap niet te veel wordt aangetast. Daarnaast is toerisme een inkomstenbron, hotels en restaurants in de dorpen stadjes en sterker geconcentreerd bij een stuwmeer bijvoorbeeld. Langs alle drukkere wegen ligt een glad fietspad en daarnaast zijn er fietspaden door de bossen. De fietsbewegwijzering is uitstekend. We kregen de indruk, dat die hotels ook voor conferenties werden gebruikt. In elk groter dorp of stadje zag je naast voldoende winkels ook de nodige ambachtelijke bedrijven, zoals aannemers, garages en installatiebedrijven. Vooral die installatiebedrijven hebben de afgelopen jaren druk werk gehad met het leggen van zonnepanelen, die hier in enorme oppervlakken de daken bedekken. We hebben de indruk gekregen, dat er ook kleine industriële ondernemingen op de bedrijventerreinen stonden, die niet alleen voor de plaatselijke markt werken. We zien dus naast de verzorgende werkgelegenheid als winkels, ambachtelijke bedrijven, onderwijs, medische zorg, kerken er stuwende werkgelegenheid is in de vorm van melkveehouderij, toerisme en kleine industriële bedrijven. Het zou interessant zijn na te gaan of deze echte plattelandsgebieden ook een vertrekoverschot kennen en last hebben of krijgen van ontvolking. Mij zijn geen typische krimpverschijnselen opgevallen. Geen leegstand of gesloten winkelpanden. Voorlopig is mijn stelling, dat de plaatselijke ondernemingslust gezorgd heeft voor voldoende werkgelegenheid en zo krimp heeft voorkomen. Het gebied is dunbevolkt. De afstanden tussen wonen en werk zijn dan vaak groot, maar er is goed openbaar vervoer en er rijden schoolbussen, die de kinderen uit de verspreide bebouwing ophalen en weer thuis brengen.

Ik heb daar ook het themanummer over bevolkingskrimp van het GroenLinks wetenschappelijke tijdschrift ‘De Helling” gelezen. Wat mij daarbij opviel, dat je er geen analyses vond op streekniveau. De ontvolking van het Friese platteland is uitstekend beschreven door Geert Mak in zijn boek “Hoe god verdween uit Jorwerd”. In Nederland heeft het regionaal economisch beleid vooral de vestiging van filialen van grote ondernemingen bevorderd. Philips in Drachten, Stadskanaal en Emmen bijvoorbeeld. Later heeft men zich vooral op de Randstad gericht. De Randstad moest economisch sterk worden om te kunnen concurreren met andere economische kerngebieden in het één geworden Europa. Misschien had men toch beter het lokale ondernemerschap kunnen stimuleren en moet dat ook de boodschap zijn voor de krimpgebieden in Nederland vandaag aan de dag.

Inderdaad was het daar echt platteland: dun bevolkt met gehuchten en kleine dorpen en kleine marktstadjes. Geen enorme industrie- of haven of kantoorgebieden met een hoge bevolkingsdichtheid. Er was nog een verschijnsel, dat er op wees: de laagvliegende straaljagers, maar gelukkig niet de hele dag. Hier waren nog plekken, waar je echt van de stilte kon genieten.

Jaargang 3, Nr. 131.