John Ch.M. Jorna

Europa, voer voor specialisten 

Afgelopen week was ik te gast bij een groepje dames. Zij vormen een studieclub van de YWCA, een wereldorganisatie van christelijke vrouwen. Zij hadden zich voorgenomen het boek “Paleis Europa” met elkaar te bespreken. Het geeft een zestal deskundige inleidingen over Europese geschiedenis, Europese identiteit en over de begrenzing van Europa. Het zijn pittige stukken en de dames realiseerden zich dat ze over weinig voorkennis beschikten. Ze kenden mij en zo mocht ik bij hen iets over de Europese Unie komen vertellen. 

Aan de hand van een twaalftal voorbeelden liet ik zien, dat wij Europeanen meerdere fasen in onze geschiedenis gezamenlijk beleefd hebben, niet altijd tegelijk en steeds ook met regionale verschillen. Zo behoorde in de eerste eeuwen van onze jaartelling een groot deel van Europa tot het Romeinse Rijk. Sommige Nederlandse woorden als zolder en kelder zijn van Romeinse oorsprong. Ons recht gaat in zekere mate terug op het Romeinse recht. En een van de inleiders van Paleis Europa beweert, dat ten Zuiden van de grens van het Romeinse Rijk (de Limes) de Reformatie nooit echt voet aan de grond heeft gekregen. Zo noemde ik ook de kerstening, de Verlichting en de twee wereldoorlogen Je ziet bij de economische bestaanswijze eenzelfde evolutie, al zijn er volken, die pas zeer recent het Stenen Tijdperk verlaten hebben. 

Voor een goede discussie is het belangrijk alle termen eenzelfde betekenis te geven. Dus kregen ze alles op papier een lijstje definities. Een reeks jaartallen liet beknopt de geschiedenis van de Europese Unie zien en een fors schema de structuur van het bestuur van de Unie. Het aardige van het schema is, dat de burgers in de top staan en zo hoort het in een democratie. Deze structuur toetste ik aan een aantal politicologische principes: democratie, scheiding van machten, evenwicht, transparantie, doelmatigheid en legitimiteit. 

De aard van het integratieproces zie ik als een proces van schaalvergroting op velerlei terrein. Het duidelijkst is dat bij de economie. Al voor de Tweede Wereldoorlog ontstonden er bedrijven, die in meerdere staten actief waren. Unilever, Shell en Philips zijn voorbeelden van zulke multinationals. Maar ook bij de wetenschap, het verkeer, het toerisme, de arbeidsmarkt, de criminaliteit en het terrorisme zie je, dat zij zich op Europese schaal afspelen. Wil dat alles goed verlopen, dan moet je regelend optreden en dat is nu precies de reden waarom wij de Europese Unie hebben. En natuurlijk komen er nu initiatieven vanuit Brussel, maar in principe is de integratie een proces van onderop. Het probleem is alleen, dat de meeste mensen zich daarvan nauwelijks of niet bewust zijn. 

Zo kun je in een paar uur heel wat vertellen en tegelijk wordt duidelijk, dat er over Europa ontzettend veel te weten valt. Dat merkte ik, toen ik deze week de amendementen van de Europawerkgroep bekeek en de commentaren, die er vanuit de programmacommissie en het Partijbestuur van GroenLinks waren gekomen. Europa wordt steeds meer een onderwerp voor specialisten. Dat is inherent aan een moderne samenleving. Er wordt niet voor niets geklaagd over de vele regeltjes. Dat zie je bij het bedrijfsleven of bij de zorg of bij de ruimtelijke ordening. Maar het maakt het wel moeilijk om mensen nog te interesseren voor de politiek en vooral voor de Europese politiek. Het gaat de mensen boven de pet. En daarom was het zo belangrijk dat groepje dames een beetje wegwijs te maken in Europa. Gebeurde dat maar meer. Waren er maar meer mensen zo nieuwsgierig, dat zij zich afvroegen hoe Europa in elkaar steekt. En waren er maar meer mensen in staat daarover een begrijpelijke inleiding te houden.

Klacht tegen de Hoge Raad der Nederlanden 

Op maandag 16 februari 2009 worden voor de Rechtbank te Den Haag de pleidooien gehouden in de unieke rechtszaak van ruim 2000 eisers tegen de Hoge Raad der Nederlanden. De Hoge Raad heeft de uitspraak gedaan dat zelfs een eerste gebruik van strategische kernwapens tegen steden mogelijk rechtmatig zou zijn. In dit proces wordt deze uitspraak van de Hoge Raad als strijdig met het internationaal recht, dus als misdadig aan de kaak gesteld. Het is een publieke zitting, dus u, lezer bent daar in het Paleis van Justitie aan het Prins Clausplein 60 dichtbij Den Haag Centraal welkom. 

Begin jaren tachtig ontstond er in West-Europa een krachtig verzet tegen de plaatsing van kruisraketten met kernwapens. Men vreesde een nieuwe wapenwedloop. De Sovjet Unie voelde zich zeer bedreigd en wilde soortgelijke wapens gaan plaatsen, de SS20-raketten. In Amsterdam en Den Haag werden massale demonstraties gehouden, waaraan honderdduizenden meededen. Uiteindelijk werden de kruisraketten met atoomkoppen niet geplaatst. Erna begonnen de onderhandelingen om het aantal kernwapens te beperken en de proeven met kernwapens stop te zetten. 

In die tijd besloot een groep mensen om het gebruik of het dreigen met het gebruik te toetsen aan het recht. Eerst werden de processen in Nederland gevoerd. Elke keer ging men in hoger beroep. En elke keer verklaarden de rechters zich onbevoegd of weigerden kernwapens te verbieden. Maar de procesvoerders hielden vol, nu al decennia lang. Want zeggen ze, het humanitair oorlogsrecht verbiedt het gebruik van massavernietigingswapens tegen ongewapende burgers en Nederland heeft de internationale verdragen met deze verboden ondertekend. Nederland moet zich houden aan dat internationale recht. Neen zeiden de rechters. Het gebruik van kernwapens is een beslissing, die door de NAVO wordt genomen. De NAVO is een betrouwbare organisatie van democratische staten, die zeker niet in strijd met het recht zal handelen. En zo hadden ze een inhoudelijk oordeel opnieuw vermeden. 

Toen begon het Tribunaal voor de Vrede een proces bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag en dat kwam met de uitspraak, dat het gebruik van kernwapens tegen grote steden met een burgerbevolking in strijd was met het internationale humanitaire oorlogsrecht. Slechts in zeer bijzondere omstandigheden zou het gebruik wellicht toegestaan zijn. Met deze uitspraak kwam men terug bij de Nederlandse rechters. Zo heeft de Hoge Raad nu uitgesproken, dat zelfs een eventueel eerste gebruik van zware strategische kernwapens rechtstreeks tegen steden, en daarmee rechtstreeks tegen de burgerbevolking als potentieel geoorloofd zou moeten worden beschouwd. Zo’n aanval zou honderdduizenden, zelfs miljoenen doden tot gevolg kunnen hebben. Tegen deze uitspraak richt zich het nieuwe proces. 

Al die jaren heb ik elke keer weer financieel bijgedragen en elke keer weer aangegeven, dat ik medeprocesvoerder wilde zijn. Als je ziet hoe veel verontwaardiging de ruim dertienhonderd doden in Gaza wekken en met hoeveel afschuw men spreekt over de slachtoffers van de genocide in Ruanda of over het vermoorden van honderden mannen uit Srebenica dan moet men wel beseffen, dat die keurige ministers in Den Haag het doden van honderdduizenden als geoorloofd beschouwen. Dat is nog eens “beschaving” 

Dus maandag, 16 februari 2009 om 10.00 uur in het Paleis van Justitie, Prins Clausplein 60, vijf minuten lopen van Den Haag Centraal.

Lijstrekkersdebat in Houten 

 Als je de verschillen wilt ontdekken tussen de vijf kandidaat-lijsttrekkers moet je stellingen bedenken over onderwerpen, waarover GroenLinks nog geen standpunt heeft. Dan moeten de kandidaten met een eigen verhaal komen in plaats van de bekende standpunten naar voren te brengen. Nu kon je constateren, dat ze alle vijf een behoorlijke kennis van zaken hebben en dat er in hun standpunten nauwelijks verschillen zijn te ontdekken. Dus gaan factoren als inzet, bevlogenheid, overtuigingskracht, leiderschapskwaliteiten een rol spelen. Die zijn ook belangrijk, maar ik wil ook kunnen achterhalen door welke persoonlijke waarden een kandidaat zich laat leiden. Ze moeten het achterste van hun tong laten zien. 

Verplichten is in de EU effectiever dan verleiden. Zo luidde de eerste stelling. Door de alliteratie klinkt de stelling leuk, maar wat bedoel je met verleiden? Is subsidie geven een vorm van verleiden, zoals Niels opmerkte? Of gaat het meer om overtuigen? Je kunt andere landen immers niet verplichten ons homohuwelijk te erkennen. Daarin voorzien de verdragen niet. Vaak is verplichten nodig. Zelf had ik willen zeggen, dat je zo een sociaal dilemma doorbreekt. Waarom zou ik mijn milieugedrag wijzigen als anderen doorgaan met vervuilen? Als velen overtuigd zijn van de noodzaak, worden milieuwetten ook gemakkelijker aanvaard. Het omgekeerde is ook waar. Denk aan het rookverbod in de horeca. 

Subsidiëren van biologische landbouw is een betere methode dan het verhogen van BTW op vlees en zuivel. Bas kreeg hier de kans zijn kennis en inzicht tonen. Biologische landbouw is een startende activiteit. In zo’n geval is subsidiëren verstandig. Maar de huidige vorm van veehouderij veroorzaakt zoveel milieuschade, die niet in rekening wordt gebracht, dat een hoog BTW-tarief terecht is. Als de boeren maar een eerlijke prijs krijgen, hoorde ik Niels zeggen en dat sprak mij aan. Als de EU de BTW-tarieven harmoniseert kan zo’n hoog tarief ook in elke lidstaat gelden, aldus Tineke en Alexander. 

Meer arbeidsmigratie is een effectieve aanpak van de vergrijzing. Mij valt op, dat niet alleen de vergrijzing maar ook de ontgroening als probleem kunnen worden gezien. Judith wil die mensen tijdelijk laten komen, want de herkomstlanden moeten van hun ervaringen hier kunnen profiteren, zodat de economische situatie daar verbetert. Daarnaast signaleerde zij de angst voor de komst van veel Afrikanen. En de dubbelheid bij veel mensen, want ze profiteren wel van Filippijnse kindermeisjes, die hier vaak illegaal verblijven. Bas vindt, dat je deze zaken niet moet koppelen. Zo erg is die vergrijzing niet. Alexander vindt, dat elk land een eigen beleid moet ontwikkelen, want de situatie is niet overal hetzelfde. Inderdaad, dacht ik. Niels vindt, dat arbeidsmigranten na een bepaalde tijd recht krijgen op gezinshereniging. Dat vind ik ook wel, dacht ik, maar dan is het geen arbeidsmigratie meer, maar gewoon immigratie. Ik miste twee dingen. Ten eerste schept de verdubbeling van het percentage hulpbehoevende ouderen specifieke tekorten op de arbeidsmarkt en die kun je veel moeilijker oplossen met arbeidsmigratie. Ten tweede droogt de stroom arbeidsmigranten uit andere lidstaten op als daar de welvaart toeneemt. Dat zag je in de zestiger jaren bij de
Spanjaarden, Italianen en Grieken en nu bij de Polen. 

Er moet een Europese interventiemacht naar Palestina/Israël. Niels verbleef kort geleden enige tijd in een Palestijns vluchtelingenkamp en zag met eigen ogen de voortdurende schending van de mensenrechten, het Israëlisch recht en het oorlogsrecht. Van hem mag die interventiemacht. Toch wat jeugdige overmoed, denk ik, want Israël zal daar nooit mee instemmen. Tineke heeft als waarneemster gezien, dat Hamas door eerlijke verkiezingen een meerderheid heeft verworven en meent dat het isoleren van Hamas fout is. Zonder Hamas is geen oplossing mogelijk. En Judith hoewel pacifistisch en antimilitaristisch van huis uit wil best een VN-interventiemacht. En dat terwijl ze als voornaam de naam van een bijbelse Joodse heldin draagt. Maar Bas komt met een heel verstandige opmerking. Als de EU de rol van mediator wil spelen, dan moet ze nu geen partij kiezen. 

Het Europees Parlement is het machtigste parlement ter wereld met de meeste politici. Europarlementariërs moeten elk kans aangrijpen op een tv-optreden in Nederland aangrijpen en het draagvlak van het EU-beleid  vergroten. Over het belang van veel meer publiciteit was iedereen het snel eens. De Eerste en Tweede Kamer zouden veel meer aandacht aan Europa moeten besteden en de ministers meer op hun huid moeten zitten, want de Raad trekt zich vaak weinig aan van het Europees Parlement.  

Na de pauze viel het wat tegen. Sloeg de vermoeidheid toe? Er bleek wel enige oppositie uit de zaal over het programmapunt, dat Europese subsidies niet naar welvarende landen moeten. In het Krommerijngebied zijn in het kader van het Europese Leader+project een aantal leuke projecten ondersteund. Mensen zien zo, dat je iets hebt aan de EU. Nu werd niet duidelijk of Leader+ een vorm van revitalisering van het platteland is of een onderdeel van de structuurgelden. Dat zoeken we op, hadden de kandidaten moeten zeggen! 

Weet ik nu beter wie mijn gedroomde kandidaat lijsttrekker is? Eigenlijk niet door deze avond. Twee mensen springen er voor mij het duidelijkst uit: Tineke Strik door haar wijsheid en vriendelijkheid. Ze is erg contactgevoelig, weet mensen te binden en is van alle markten thuis. Bas Eickhout is de jonge hond, die onmiddellijk op het goede spoor zit. Hij beschikt over zeer veel kennis en inzicht op zeer veel terreinen. Hij is heel vriendelijk, maar ik mis nog wat menselijke warmte bij hem. Zo iets komt met de jaren en misschien is dat het verschil tussen mannen en vrouwen? Of hoor je dat niet te zeggen? Er zijn immers ook heel veel warme mannen en kille vrouwen bestaan ook. Wat is kiezen toch moeilijk. Maar intussen is mijn stembiljet al op de post gedaan en op weg naar Lelystad. Wat spannend allemaal.

Het Europees Parlement heeft steeds meer macht gekregen 

De Redactie van de Forumpagina van de Volkskrant heeft de uitnodiging aangenomen, die ik in mijn reactie op “Europese integratie lukt alleen als ze van de burgers zelf komt” als volgt formuleerde: “Europese integratie is een veelzijdig proces, dat er nu eenmaal is. Europese leiders doen wat van het verwacht mag worden, namelijk regelend optreden waar dat nodig is. Daarbij moeten onze volksvertegenwoordigers in het Europees Parlement en in de nationale parlementen wel meer macht krijgen om dat alles te controleren. Ook daarin voorzag het Grondwettelijk Verdrag en voorziet nu het Verdrag van Lissabon. Of het voldoende is? Daarover zou het debat moeten gaan.” (Zie mijn weblog onder de rubriek Europa) Twee Clingendaelmedewerkers, Adriaan Schout en Jeroen van Dijken schrijven vandaag, 10 januari 2009 een stuk “EU kan goed zonder Europees Parlement”. 

Eerst gaan ze in op de te verwachten lage opkomst en suggereren, dat die wel eens terecht zou kunnen zijn. Jarenlang was er alle reden om niet op te komen, want het EP had zeer weinig macht. Het hield zich bezig met het opstellen van rapporten en adviezen. In mijn aardrijkskundelessen sprak ik van een praatparlement. Intussen heeft het EP over veel meer onderwerpen veel grotere zeggenschap gekregen. Het Lissabonverdrag vergroot de macht van het EP. Dat is wellicht velen ontgaan. Evenmin komt de fractievorming en de Europese partijvorming aan de orde. Die vijfentwintig Nederlanders op de 785 maken dan misschien niet veel uit, door hun inbreng in de fracties of hun functies als rapporteur of commissievoorzitter kunnen zij toch veel invloed uitoefenen. Sommigen achten de invloed van het neoliberalisme in de EU zo groot, dat zij als een vorm van protest niet opkomen bij de verkiezingen. Vervolgens zit de SP afgevaardigde daar in zijn eentje. 

Een wet krijgt niet alleen legitimiteit door de goedkeuring door het parlement, maar ook door brede steun vanuit de samenleving, door positieve adviezen van de Raad van State en een prima rapport van de Rekenkamer. Dat is in de EU niet anders. Deze passage, de tweede t/m vierde alinea zijn zeer informatief. 

De uiteindelijke besluitvorming vindt toch plaats in de Raad en in het Europees Parlement. Een oud probleem is, dat er vrijwel altijd sprake is van een compromis. Elke minister heeft wat moeten toegeven, maar legt in zijn nationaal parlement de nadruk op het feit, dat hij zijn collega’s op een aantal punten heeft weten te overtuigen. Zo staat het nationaal parlement vaak buitenspel en dat wordt nog sterker als de Raad straks bij veel onderwerpen bij meerderheid gaat beslissen. 

De oplossing wordt nu gezocht in de subsidiariteittoets. Een aantal parlementen kan besluiten, dat een onderwerp beter op nationaal niveau geregeld kan worden omdat het nauwelijks of niet grensoverschrijdend is bijvoorbeeld of omdat de juridische verschillen tussen de lidstaten te groot zijn. Maar eigenlijk is deze subsidiariteittoets niet voldoende. Een onderwerp kan weliswaar beter op EU niveau geregeld worden, maar dan nog moet een nationaal parlement nagaan of de nationale belangen daarbij niet te veel geschaad worden. Daarop moet vanzelfsprekend ook de minister letten. Het EP moet allereerst het belang van de EU als geheel in het oog houden. Daarbij is het te vaak verwaarlozen van een regionaal of nationaal belang niet in het belang van de EU omdat het dan gaat ontbreken aan legitimiteit. De structuur van de EU moet zorgen voor een evenwicht tussen nationale of regionale belangen enerzijds en het belang van de gemeenschap als geheel anderzijds. Daarbij is het EP onmisbaar. 

De beide auteurs worden uitgenodigd een niet Frans EP lid te noemen, dat vóór de dwaze maandelijkse verhuizing naar Straatsburg is. Dat symbool van de Frans-Duitse verzoening kan nu toch echt wel verdwijnen. Maar ja, die Fransen! 

De beide auteurs denken, dat de nationale parlementen in staat zijn de rol van het EP over te nemen. Dat geloof ik niet. Ten eerste zijn de 27 nationale parlementen er niet voor toegerust. Elke fractie zou moeten worden uitgebreid met tientallen Europese medewerkers. Waar haal je anders de deskundigheid vandaan? Nu heeft elke EP-fractie medewerkers voor de verschillende beleidsterreinen. Een tweede reden is, dat leden van het nationaal parlement worden gekozen via nationale partijen met een nationaal programma. Daarin zit misschien een hoofdstuk over Europa. Het principe van de subsidiariteit leert, dat je nationale zaken moet regelen op nationaal niveau en Europese zaken op Europees niveau. Eigenlijk is het bestaan van de Raad strijdig met dit principe. Persoonlijk ben ik van mening, dat de Raad op den duur vervangen moet worden door een Europese Senaat, waarin de regionale belangen verdedigd worden. 

Zo wordt de noodzaak van Europese politieke programma’s opgesteld door Europese politieke partijen duidelijk. Ik ben er trots op lid te zijn van een politieke partij, waarin die partijvorming en de ontwikkeling van een gemeenschappelijk Europees politiek programma snel vordert. Voor ons is Europa een levende realiteit. We leven in de toekomst. 

Waar twee vechten … hebben twee schuld 

Zou dat ook gelden voor het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Als je commentaren leest of hoort dan zou je het niet zeggen. In GroenLinks is men geneigd om het op te nemen voor de onderliggende partij, die indertijd een groot onrecht is aangedaan. Israël is de agressor, houdt tegen alle moties van de VN in de veroverde gebieden bezet en staat er vestigingen van kolonisten toe en onderdrukt de Palestijnen. Het is allemaal begonnen toen Zionisten zich in Palestina begonnen te vestigen er grond aankochten en daar hun landbouwbedrijven, meestal kibboetsen begonnen en plotseling de onafhankelijkheid uitriepen en een groot deel van Palestina tot Joodse staat verklaarden. De Palestijnen werden er verdreven van huis en haard en er vielen onder hen veel dodelijke slachtoffers. Sindsdien verblijven de gevluchte Palestijnen in kampen. Intussen verzetten de dappere Palestijnen zich op allerlei manieren tegen de Israëlische onderdrukking, daarbij gesteund door vooral Iran. De meeste Arabische staten veroordelen Israël en laten het vervolgens daarbij. Ze hebben ook nooit een poging gedaan de Palestijnse vluchtelingen echt te helpen door hen te laten integreren en hun een goed bestaan te verschaffen. De Palestijnen hebben het moeilijk. Niemand kan dat ontkennen. 

De Israëli’s hebben een geheel ander verhaal. Ze vertellen over de eeuwenlange onderdrukking in Europa, waarbij de houding van de Christelijke kerken een belangrijke rol speelde. De Joden hadden hun verlosser, Jezus van Nazareth, Gods Zoon aan het kruis vermoord. Zij waren Gods moordenaars. Het is nog maar enkele jaren geleden, dat de Rooms-katholieke Kerk de Joden om vergeving vroeg en erkende, dat niet de Joden, maar iedereen schuld draagt, ook de volgelingen van Jezus zelf als zij handelen in strijd met Zijn leer. Maar intussen hadden de Joden vaak te lijden onder pogroms en uiteindelijk de Holocaust. Onder de Joden ontstond al eerder een streven naar een Joods nationaal tehuis, een eigen Joodse staat. Dit Zionisme kreeg steun van de Balfourverklaring. En zo kwam op 14 mei 1948 de Joodse staat tot stand. Die werd onmiddellijk door de Arabische buren aangevallen. Sindsdien bestaat de staat Israël in een vijandige omgeving, voortdurend bedreigd door de Arabische terroristen, eerst door overvallen, toen door zelfmoordterroristen en nu door voortdurende beschietingen met raketten vanuit de Gazastrook, die nota bene door Israël ontruimd is. De enige taal, die Hamas verstaat is de taal van het geweld. Geen staat kan het tolereren voortdurend beschoten te worden. 

Lost al dat geweld iets op? Welnee. Alle geweld leidt tot tegengeweld en wraakacties. En elke gedood Hamaslid zorgt voor tien opvolgers, namelijk zijn familie, die wraak wil. Hamas heeft dus belang bij het voortduren van geweld. Dat geldt evenzeer voor Israël. Alle geweld van Hamas biedt Israël de mogelijkheid de Palestijnen als terroristen te kijk te zetten. Met zulke mensen kun je toch geen vrede sluiten en ze de kans geven een eigen staat te stichten. Zo blijft die spiraal van geweld bestaan en als er af en toe wat minder geweld is, dan heeft er altijd wel iemand belang bij het voortduren ervan. Israël doodt vanuit de lucht een auto met Hamasleiders of Hamas hervat de raketbeschietingen. De hele wereld kan dan oproepen het geweld te staken, maar tot een echte vrede zal het nooit komen. 

Zal dit een lokaal conflict blijven? De gehele wereld loopt risico bij het voortduren van dit conflict. Het begint al met het oplopen van de olieprijzen. Dat valt nu wel mee, maar ik herinner mij nog zeer goed de olieboycot van 1973-1974. Maar stel nu, dat Hamas echt gaat winnen of dat Iran, inmiddels in het bezit van kernwapens zich ermee gaat bemoeien. Israël wordt echt in het nauw gedreven. Zal het dan kernwapens gaan inzetten? Kan dan dit lokale conflict escaleren tot een wereldconflict, een Derde Wereldoorlog, die met kernwapens wordt uitgevochten? Dat zou het einde van de wereld zoals die nu is betekenen. Enorme fall-out over de hele wereld, een nucleaire winter en miljarden slachtoffers. De mensheid zal niet of nauwelijks overleven. 

Het wordt tijd, dat de mensheid als geheel dit wederzijdse geweld, al die slachtoffers, al die verwoestingen, alle risico’s van escalatie niet langer tolereert. Het geweld moet afgezworen worden. Er moet gestreefd worden naar wederzijds vertrouwen, de noodzakelijke basis voor echte vrede. Beide partijen moeten hun energie gaan steken in de opbouw van een vredelievende welvarend staat. In zo’n sfeer van wederzijds vertrouwen kunnen ook situaties van onrecht worden opgeheven en dat mede onder druk van de wereldopinie. 

Ik droom van massademonstraties over de gehele wereld met overal de leus: Stop het geweld! Wek vertrouwen! Schep vrede! Hoe erg moet het worden voordat iedereen beide partijen daartoe oproept? Hoe erg moet het worden voordat wij allen in de wereld het niet langer verdragen? Hoe erg moet het worden, dat er een wereldwijde beweging ontstaat tegen dit wederzijdse geweld? Hoe erg moet het worden voordat wij hier in Nederland beginnen? Zou ik dat nog mogen meemaken?