DE GRENZEN VAN EUROPA
Mijn woongemeente Bunnik heeft voor een deel natuurlijke grenzen. Het zijn de restgeulen van oude Rijnlopen. Vroeger, toen de afwatering nog niet goed geregeld was, waren dit moerassige gebieden, waar je vooral ’s winters maar moeilijk doorheen kwam. Het betreft de Enghsloot, de Leesloot en de Rietsloot tussen Houten en Bunnik, en tussen Bunnik en de Heuvelrug een kronkelende geul in het Langbroekerwetering gebied en een oude Rijnloop tussen de Langbroekerwetering en de A12. Ze vormen nu geen barrière meer. Dat zijn de A12, de A27 en de A28 veel meer. Zo is de A12 voor een deel de grens tussen Zeist en Bunnik.
In het bovenstaande komen twee definities van natuurlijke grens naar voren. Het kan een grens zijn, die door de topografie van het landschap wordt gegeven, maar het kan ook een grens zijn, die van nature scheidt. Men had altijd al een voorkeur voor natuurlijke grenzen. Enerzijds was zo’n grens erg duidelijk en dat voorkwam conflicten. Anderzijds dacht men, dat door de barrièrewerking een natuurlijke grens meer veiligheid bood. Maar is dat zo? Vormt een rivier een natuurlijke barrière? Neen, want een rivier is juist een verbindingsweg. Dat geldt ook voor beken of sloten of kanalen of smalle zeestraten. Er zijn heel wat Nederlandse steden, die zich op beide oevers van een rivier of een (vroegere) zeeinham uitstrekken. Denk aan Amsterdam, Rotterdam, Arnhem, Utrecht, Amersfoort, Maastricht of Venlo. In het buitenland Londen, Parijs, Rome, Berlijn, New York en Moskou. Ook gebergten worden vaak als grens gekozen en dan heeft men een voorkeur voor de kam van een gebergte, maar juist daar en dan vooral bij een pas is contact heel gemakkelijk. De helling van het dal naar de kam vormt veel meer een barrière. Bij echte natuurlijke grenzen moet je veel meer denken aan zeegrenzen, onbewoonde woestijnen, moerassen en misschien ondoordringbare regenwouden. De zee was en is goed bevaarbaar en het Romeinse rijk strekte zich over alle oevers van de Middellandse Zee uit. De meeste woestijnen zijn dun bevolkt en er zijn dan ook vanouds karavaanwegen door de Sahara en Centraal Azië. Veel moerassen zijn drooggelegd en door regenwouden zijn (helaas) wegen aangelegd. En in deze tijd van vliegtuigen en raketten bieden natuurlijke grenzen geen enkele veiligheid meer. Bij het begrenzen van gebieden is het kiezen van natuurlijke grenzen van weinig nut.
Wat doen grenzen eigenlijk? Grenzen scheiden gebieden, die in een of ander opzicht homogeen zijn. Zo spreek je van taalgrenzen als in de aangrenzende gebieden een verschillende taal gesproken wordt. Er zijn staatkundige grenzen als aan weerszijden een andere politieke eenheid, een staat, een provincie of een gemeente ligt. We kennen grenzen tussen landschapseenheden, bijvoorbeeld een akkerbouwgebied en een bosgebied of een rivierkleigebied en een zandgebied.
Komen we nu aan de grens van Europa en de huidige en toekomstige grens van de EU. Europa kun je beschouwen als een schiereiland van het Euraziatische continent. We probeerden altijd natuurlijke grenzen te vinden om Europa te begrenzen, maar helaas vind je dan maar zelden aan weerszijden verschillende homogene gebieden. De Oeral en de Oeralrivier kun je geen echte grens tussen twee verschillende gebieden noemen. In de Kaukasus vind je een verscheidenheid aan volkjes met verschillende talen, godsdiensten en nationaliteiten. Wat hoort bij Europa, wat bij Azië? Aan weerszijden van de Bosporus zijn er geen verschillen. Een grens tussen Europa en Azië is meer een kwestie van afspraken. Het probleem is veel meer welke staten nog potentiële lidstaten van de EU genoemd kunnen worden.
De kernvraag is in welk opzicht de EU homogeen is. Er is geen gemeenschappelijke taal en geen gemeenschappelijke religie. Er zijn vreselijke godsdienstige oorlogen geweest in de zestiende en zeventiende eeuw, maar ook recent tussen Rooms-katholieke en Protestante Noordieren, tussen Rooms-katholieke Kroaten en Oosters-orthodoxe Serviërs, en tussen die Serviërs en Moslims in Bosnië en Kosovo. En er waren pogroms in Rusland en Joden werden in Spanje tot bekering gedwongen. De Joods-christelijke cultuur is interessant voor theologen, die op zoek zijn naar gemeenschappelijke wortels maar geen echt functionerende werkelijkheid. Is er een gemeenschappelijke kunsthistorie? Er is meer reden om daar met ja op te antwoorden. Kunstenaars over heel Europa hebben elkaar steeds weer beïnvloed. Gelden overal de mensenrechten en bestaat overal democratie? Ja, dat zijn weliswaar ook voorwaarden om lid te mogen worden van de EU, maar ze vormen niet het wezen van de EU. De EU is opgericht omdat de economieën van de lidstaten steeds meer met elkaar vervlochten raakten. Dat maakte regelend optreden nodig. Zo kwam er een gemeenschappelijke markt voor goederen, diensten, arbeid en kapitaal. Die economische ontwikkelingen werken op velerlei terrein door. Mijn overtuiging is, dat dit uiteindelijk een zekere mate van federalisering noodzakelijk maakt.
Maar wat betekent dit nu voor de grenzen van de EU? Die vervlechting van economieën gaat steeds verder en daardoor ook de modernisering. Een grotere rol voor wetenschap en techniek, modern leiding geven, uitgaand van de kracht van de mensen, secularisatie, individualisering, je vind ze in allerlei landen in de wereld. De modernisering rolt als een tapijt uit over bijvoorbeeld Turkije naarmate het land zich verder ontwikkelt. Het moderniseringsfront schuift steeds verder, zoals vroeger het kolonisatiefront in Noord-Amerika. Als deze ontwikkeling zich inderdaad voordoet is Turkije straks een vanzelfsprekend kandidaat-lid van de EU. Let erop. Dit wordt een heel boeiend proces.
Jaargang 2, Nr. 36.